دکتر اشرف السادات مصباح، بانوی دانش و چکامه

دکتر اشرف السادات مصباح، استاد دانشگاه و پزوهشگر محیط زیست، دهه ی چهل خورشیدی 

دکتر اشرف ­السادات مصباح (1320 ـ 1399) در پنجم اردیبهشت­ماه 1320، در شهر اراک، به جهان آمد. پدرش، سیدمحمود مصباح، و مادرش، حشمت ­السادات صدر، نام داشتند. او چهارمین فرزند از هفت فرزند خانواده بود.

از کودکی شیفته ­ی درس­ خواندن بود، آنچنان که در خردسالی، هنگامی که هیاهوی بچه ­ها را در راه دبستان می ­دید، سراسیمه به کوچه می­ دوید و از این اندوه که نمی ­توانست به مدرسه برود به دیوار تکیه می ­داد و با چشمان گریان دانش ­آموزان را نگاه می ­کرد. 

در پنج  ­سالگی به مدرسه رفت و آموزش رسمی را پیش ­هنگام آغاز کرد. دبستان و دبیرستان را در اراک به پایان برد. سپس به دانشگاه تهران راه یافت و در رشته ­ی شیمی لیسانس و فوق لیسانس گرفت. دوره­ ی کارشناسی ارشد را با گرایش شیمی اتمی در مرکز اتمی دانشگاه تهران، نزد پروفسورحسابی به پایان برد. به دنبال آن در دبیرستان ­های تهران، سرگرم تدریس شد. آنگاه به مدت سه سال داوطلبانه به اراک بازگشت و افزون بر آموزش شیمی، مدیریت دبیرستان فرح پهلوی را بر عهده گرفت.

او در زندگینامه ­اش چنین می ­نویسد:

«... در دانشگاه ملی سابق (شهید­بهشتی فعلی) با سمت مربی استخدام شدم، جهت گرفتن مدرک دکترا با آنکه بورس تحصیلی آمریکا را داشتم به علت تفکرات جوانی کشور فرانسه را با هزینه ­ی شخصی برگزیدم و شش ­سال پس از آن، در رشته ­ی مهندسی شیمی اتمی و نیز دکترای انرژی هسته ­ای از دانشگاه Pierre-Mary Curie پاریس فارغ ­التحصیل شدم که همزمان با انقلاب بود. سپس درسال 1358، در حالی که خود و همسرم در پاریس، مشغول به کار بودیم، همراه ایشان از سمت خود استعفا دادیم و به تهران بازگشتیم»[1].

«... دو، سه ماه پس از پیروزی انقلاب، یعنی در اردیبهشت 58، به همراه همسر و فرزندم، که چهار سال داشت، با سری پراز شور و شوق خدمت به وطن به ایران آمدیم. البته چندی قبل از انقلاب، زمانی که در دانشگاه پاریس مشغول کار بر روی پایان­ نامه­ ی دکترایم بودم، روزی یکی از مدیران ارشد سازمان انرژی اتمی ایران با من تماس گرفت که برای ملاقات با ایشان به هتل شانزه ­لیزه رفتم. من ایشان را از قبل... می ­شناختم. ایشان من و همسرم را، که هردو مشغول به کار بودیم، همان جا در پاریس، استخدام کرد و گفت اگر به مرکز انرژی اتمی اصفهان بروید، علاوه بر حقوق و مزایا از منزل و ماشین هم برخوردار خواهید شد که در تهران چنین  نیست، ولی ما به دلیل سکونت خانواده و اقوام، تهران را برگزیدیم. اگرچه هنوز از پایان­ نامه ­ی دکترایم دفاع نکرده بودم، ولی ایشان با شناختی که از من داشت کلیه ­ی مدارک من و همسرم را با خود به تهران آورد و این امر در زمانی بود که شاه سابق به علت بالا رفتن ناگهانی قیمت نفت در اوپک، قصد داشت تعداد زیادی در حدود بیست و چند راکتور هسته ­ای را از کشورهای گوناگون خریداری کند، که ساخت حدود دوازده نیروگاه هسته ­ای را فرانسویان به عهده گرفته بودند، و کشورهای سازنده­ی راکتورهای هسته ­ای سخت برای فروش به ایران با هم رقابت می­ کردند. ما هم که فعال محیط زیست بودیم با ایجاد راهپیمایی در پاریس، مخالفت خود را ابراز می داشتیم.

 زمانی که به ایران بازگشتم و جهت پیگیری پیشنهادی که در پاریس به ما شده بود به سازمان انرژی اتمی مراجعه کردم. در کمال شگفتی اوضاع را کاملا دگرگون یافتم. مسوولی که قبلا ما را دعوت به کار کرده بود در شرایط وحشتناکی به سر می ­برد و به محض دیدن من گفت که نه نامی از من ببر و نه نامی از نیروگاه هسته ­ای، وگرنه جانت به خطر می ­افتد! حق با ایشان بود و این خطر تا دولت دوم آقای رفسنجانی ادامه داشت»[2].

 بس بگردید و بگردد روزگار! چیزی که روزگاری در رده ­ی قدغن ­ها بود، چندسال بعد حق مسلم ما شد.

دکتر مصباح پس از انقلاب 1357، سال­ها در دانشکده ­ی بهداشت دانشگاه تهران، تربیت مدرس و دانشگاه آزاد به تدریس و پژوهش پرداخت. پایان ­نامه ­های بسیاری را مشاوره و راهنمایی کرد. همواره نسبت به آلودگی محیط زیست و پاکیزگی زیست ­بوم پیگیر و نگران بود. پس از فروپاشی شوروی، در پیوند با آلاینده ­هایی که از نیروگاه هسته ­ای قزاقستان به دریاچه ­ی مازندران می ­ریخت پژوهش کرد. همچنین پس از آزمایش بر روی چشمه ­های آب معدنی و آب­گرم ایران، میزان عنصرهای رادیواکتیو را در آب­های زیرزمینی (به­ ویژه رامسر) اندازه ­گیری کرد و جستارهایی در این باره نوشت.

دکتر اشرف­ السادات مصباح در دهه ­ی 1380 خورشیدی، هنگامی که کشور پاکستان در همسایگی ما دست به آزمایش اتمی زد به مرز ایران رفت تا پیامدهای زیست­ بومی این رخداد را بررسی کند:

«...در سال 1380، بعد از این­که در پاکستان بمب هسته­ ای منفجر کردند، خواستم از نوارِ مرزیِ ایران و پاکستان و افغانستان نمونه ­برداری کنم. اولاً دانشگاه گفت ما مسوولیتِ شما را به عهده نمی ­گیریم و اگر اتفاقی برایِ شما پیش بیاید به ما ربطی ندارد. گفتم نداشته باشد. آن­ها به من ماموریت ندادند و خودم مرخصیِ بدونِ حقوق گرفتم و به آن­جا رفتم. نتیجه ­ی تحقیقاتم این بود که چون آزمایشِ پاکستانی ­ها، زیرزمینی بوده ما آلودگیِ هوا نداریم، اما آلودگی خاک، مقداری داریم...» (عنوان گفت‌وگو: ما یک کره‌ی زمین بیشتر نداریم، گفت‌وگو با مهرداد شمشیربندی، نشریه‌ی اینترنتی ایران­دیدار، ش بیست و هفتم، اردیبهشت 1389).   

از وی افزون بر جستار­هایِ فراوان در نشریه­ های ایرانی و خارجی، چهار کتاب به نام­هایِ پرتوهایِ یون­ساز و بهداشت آنها (انتشارات دانشگاه تهران، 1376)، از هیروشیما تا نابودی جهان (نشر سالمی، 1380)، بهداشت و کاربرد رادیو ایزوتروپ ­ها در پزشکی (مهر امیرالمومنین، 1387)، زمزمه (دفتر سروده­ ها، 1399) به چاپ رسیده است. در کتاب از هیروشیما تا نابودی جهان، نویسنده آسیب های اندوه بار بمباران هسته ­ای هیروشیما و ناکازاکی را بررسی کرده، آسیب ­هایی که از دم ویرانی تا دهه ­ها پس از پایان جنگ جهانی دوم، خود را نشان داده است. وی در معرفی این کتاب نوشت:

«با آنکه از بمباران هیروشیما و ناکازاکی چند دهه می گذرد، عواقب آن دو فاجعه را باید پی در پی بررسی کرد، زیرا که تاثیر این انفجارها دیرپا است و هر بار پژوهش ما را با یافته ­های تازه­ تری آشنا می کند. در این کتاب نویسنده کوشیده است تا در میان پیامدهای انفجارهای اتمی ژاپن و آنچه با پیشرفت و گسترش سلاح­ های هسته­ ای ساکنان زمین را تهدید می ­کند، مقایسه ­ای انجام دهد و ابعاد قضیه را به ویژه از دیدگاه تاثیرات بلندمدت بررسی کند» (مصباح، 1380، پشت جلد).

گفتنی ­است کتاب بهداشت و... نوشته‌ی دکتر اشرف‌السادات مصباح همچون منبع درسی در دانشگاه ­های کشور خوانده می­شود. برنام (عنوان) برخی از جستارهای چاپ ­شده ­ی ایشان چنین است:

ـ استرونسیوم 900 در شیر تازه و شیر خشک وارداتی مصرفی کودکان تهران.

ـ بررسی رادیو اکولوژیکی محیط پس از حادثه ­ی چرنوبیل.

ـ بررسی میزان رادیو اکتیویته ­ی خاک، گندم و برنج در مزارع شهر اصفهان.

دریغا که دکتر اشرف ­السادات مصباح در سالهای میانی دهه ­ی نود خورشیدی، دچار یک بیماری جانکاه شد و در چهاردهم دی­ماه 1399، چشم از جهان فرو­بست.

زنده ­یاد اشرف ­السادات مصباح افزون بر استادی در دانش شیمی، دستی هم در شعر داشت و به سروده ­های حافظ و فروغ فرخ­زاد مهر می‌ورزید. از سروده­ های اوست:

 

سرودِ  زن

 

 

بر جای مانده­ ایم

 نستوه و استوار

بیدی نبوده ­ایم بلرزیم با نسیم

حلاج ­وار چهره‌ی بیرنگ خویش را

با خون ­چکان بازوی ساطورخورده­ مان

گلرنگ می‌کنیم

بر جای ­جای پیکرمان

از تیرهای ظلم

و نیز

شلاق‌های سخت

زخمی هزارگونه به جا مانده است

          *****

در قلب­های مان

ازداغ‌های مرگ جگرسوز

از دشنه‌های ظلم

آن­سان نشانه ­هاست

که تا انتهای هستی این کهنه ­سرزمین

تا انتهای هستی خورشید پرفروغ

افسانه‌های بیشتر از صدهزار شب

بر جای مانده است

          *****

ما

در هرنگاه

صد تیر خشم را

همراه بغض سخت گلوگیر، در سکوت

آرش ­صفت

 تا انتهای هستیِ خود

پرتاب می‌کنیم

در لابلای گیسوی پوشیده در حجاب

صدها هزار

تیر جگرخراش

پنهان نموده ­ایم   

زنهار!

کاین سکوت نفس ­گیر هرگزا

بر پهن ­دشت خامش این گورزار سرد

مفهومی از رضایت ­مان باشد!

22 / 2 / 1375

 

دکتر اشرف السادات مصباح، دهه ی هشتاد خورشیدی

---

[1]  مصباح، اشرف­ السادات، 1399، زمزمه، تصویرنگاران قاب نقره ­ای، ص 6.

[2]  بخشی از نوشتار کوتاهی که زنده­ یاد دکتر اشرف ­السادات مصباح در روزهای پایانی زندگی نوشته و به ­وسیله ­ی فرزند ایشان، آقای دکتر امین مورالس، به دست نگارنده رسیده است.

اکبر زنجانپور

 

اکبر زنجانپور در هشتادسالگی، از تئاتر خداحافظی کرد. او یکی از بهترین بازیگران تئاتر ایران بود. بازی‌های درخشان وی بر صحنه آنقدر پرشمار است که می‌توان درباره‌اش کتاب نوشت. زنجانپور مرد تئاتر بود. هرچند خودش دوست داشت در سینما هم بدرخشد، ولی چراغ او در خانه‌ی تئاتر می‌سوخت. زنجانپور و  مهدی فتحی اگرچه در بازیگری از بزرگانی چون انتظامی، نصیریان، کشاورز، مشایخی و رشیدی هیچ کم نداشتند، ولی به اندازه‌ی آنها در تلویزیون و سینما کامیاب نشدند. شاید دوربین با ایشان قهر بود و در قاب تصویر خوش نمی‌نشستند. سینما چهره‌ی طور به طور و خنده‌ی از ته دل می‌خواهد. شاید بخت با آنان یار نبود و کارگردان‌های بزرگ به سراغشان نیامدند. شاید هم آنچنان با تئاتر یکی شده بودند که کسی جگر نداشت آنها را از صحنه جدا کند. 

اکبر زنجانپور بر روی سن فرمانروای صحنه بود. با صدایی که به غرش شبیه بود و رفتاری که به توفان می‌مانست همه‌ی نگاه‌ها را به خود می‌کشید و بهترین گزینه برای نقش‌های سرکش بود. در او روان ناآرام و ستیهنده‌ای لب‌پر می‌زد که چهارچوب برنمی‌داشت. این روان ناآرام، نیازمند فراخنایی به گستردگی صحنه‌ی تئاتر بود و در قاب بسته‌ی سینما نمی‌گنجید.

 زنجانپور دلبسته‌ی آرتور میلر بود، نمایشنامه‌نویس سوسیالیست و عدالت‌خواه آمریکایی. برای اجرای متن‌ها و شناختش از جهان میلر مدرک درجه‌یک هنری به او دادند. ساحره سوزان، حادثه در ویشی، مرگ دستفروش، همه‌ی پسران من، نگاهی از پل و ارزش نمایش‌هایی‌اند که وی از میلر اجرا کرده است. اگر دست خودش بود، به این سادگی‌ها آرتور میلر را رها نمی‌کرد‌، ولی حکومت‌ها گاه میان او و میلر دیوار می‌کشیدند، همانگونه که میان سمندریان و گالیله کشیدند. آن وقت زنجانپور به سراغ ایبسن و اونیل می‌رفت تا شکوه عصیان را به نمایش گذارد.

بازیگران بزرگ که خداحافظی می‌کنند، همزمان یک لحن از لحن‌های طبیعت و یک نوا از نواهای جهان کاسته می‌شود.

اکبر زنجانپور در شماری از برجسته‌ترین نمایش‌های ایران بازی کرده است. اگر بخواهم سه نمونه‌ی ویژه از آنها را نام ببرم به نظر می‌توان این‌ها را برشمرد؛ آنهایی که نیاوردم از دید هنری ارزشمندند، ولی یا داستانی دور و برشان نیست، یا من داستان‌شان را نمی‌دانم.

۱ - آموزگاران (محسن یلفانی، کارگردان: سعید سلطان‌پور): آموزگاران نمایشنامه‌ای بود که برای زنجانپور دردسرساز شد. این نمایش برآمده از اندیشه‌ی انقلابی جهان دو قطبی است. محسن یلفانی، نمایشنامه‌نویس چپگرا و نامدار، در آموزگاران، آشکارا بینندگان را به نبرد مسلحانه می‌خواند. پیامد فراخوانی‌اش آن بود که سازمان امنیت در شب‌های آغازین به تالار ریخت و دست‌اندرکاران نمایش را دستگیر کرد. آموزگاران را سعید سلطان‌پور در سال ۴۹، کارگردانی کرد. سعید سلطان‌پور همان‌کسی است که بعد از انقلاب ۵۷، در شب عروسی‌اش دستگیر و پس از چند روز، اعدام شد. انگار پس از انقلاب، عروسی گرفتن خطرناک‌تر از فراخوانی به شورش مسلحانه در پیش از انقلاب بوده است! 

۲ - ملاقات بانوی سالخورده (فردریک دورنمات، کارگردان: حمید سمندریان/ ۱۳۵۱): زنی سالخورده و بسیار پولدار پس از سالها، به شهری که از آن رانده شده باز می‌گردد تا از مردی که او را دچار روسپی‌گری کرده انتقام بگیرد. او با پول‌پاشی جامعه را گروگان می‌گیرد و به خواسته‌اش می‌رسد.

بسیاری از کسانی که این نمایش را دیده‌اند بازی زنجانپور را یکی از بهترین نقش‌آفرینی‌ها در تاریخ تئاتر ایران دانسته‌اند. او هنگام بازی در ملاقات.. ۲۸ ساله بود و نقش مردی ۶۰ ساله را بازی می‌کرد. همبازی زنجانپور در شب‌های آغازین، جمیله شیخی بود که به دلایلی از نمایش کناره گرفت و آذر فخر جایگزینش شد. 

۳-  سی‌زوئه بانسی مرده است (آتول فوگارد، کارگردان: رکن‌الدین خسروی/۱۳۵۷): یک نمایش ضد آپارتاید درخشان که در آن سی‌زوئه بانسی، کارگر سیاه‌پوست، که پروانه‌ی ورود به شهر سفیدپوستان را ندارد، ناگزیر از جواز مُرده‌ای برای یافتن کار استفاده می‌کند و همین او را به دردسر می‌اندازد. آتول فوگارد، نویسنده‌ی اهل آفریقای جنوبی، به بهترین شکل تبعیض را در نوشته‌ی خود بازنمایی کرده است. بهروز بقایی در این نمایش، نقش کارگر جوان را بازی می‌کرد و زنجانپور به تنهایی بیش از بیست نقش را بر عهده داشت. خودش گفته: آفریقایی‌هایی که به دیدار سی‌زوئه... می‌آمدند گریه می‌کردند و می‌پرسیدند چطور توانسته به این خوبی در کالبد آنها فرو رود؟ و پاسخ او این بوده که چهره‌ی درد در همه جای جهان یکسان است و رنج بشر مرز نمی‌شناسد.